Söze aşağılık bir gözle bakma sakın. İki âlem de “Kûn” sözünden dışarı değil. İki âlemin esası da ancak söz. “Kûn”den var olmuştur, “Lâ tekûn”le yok olur çünkü.
Bilge’nin ülkede Budizm propagandasının yapılması, ve surlu şehirlerin inşa edilmesi yönündeki tekliflerine, Tonyukuk devlet meclisinde sebeplerini açıklayarak itiraz etti ve kabul ettirmedi.
Bilge Kağan dostça insanları seven bir yapıya sahipti. Maiyetindekileri iyi yönetiyordu. Kül Tegin mükemmel bir savaşçı, iyi bir komutan idi. Tonyukuk ise çok cesur, yaşlı bilgili, tecrübeli olup, varlığı Çin için önemli büyük bir tehlikeydi. Bu üç kişi birbiriyle yakın dost idi ve daima ortak hareket ediyorlardı.
… İşte böyle bir anda Bilge, çareyi Tonyukuk’u işbaşına getirmekte buldu. Yetmiş yaşından fazla olan ve herkes tarafından hürmet edilen Tonyukuk engin devlet tecrübesine sahipti. O bundan sonra planlayıcı (Mou-chu) yani stratejist olacaktı. Daha önce boyuna dönmüş olan Tonyukuk geri çağrılmıştı.
Bir ara kendisini kağan ilan etmeyi düşünmüş olan Tonyukuk, şöyle bir değerlendirme yaptı: “Semiz boğa ile zayıf boğa uzakta böğürseler, hangisinin zayıf ya da hangisinin semiz olduğunun bilinemeyeceğini” ileri sürerek, kendince değerlendirme yaptığını anlatır. Sonra Tanrı’nın verdiği bilgiye göre karar verdiğini belirtir.
Gök Türkler hakkında iki yüzyıl boyunca her türlü haberi veren Çin kaynakları ve diğer tarihi kaynaklarda (Bizans, vs.) Gök Türklerin herhangi bir anlaşmayı bozduklarına dair hiçbir kayıt yoktur.
Gök Türk Devleti’nin batısını idare eden İstemi Yabgu’nun, çağdaşı ve komşu devletler olan Sasani ve Bizans’a gönderdiği elçi, aslen Soğd kavmine mensup Maniakh adlı bir kişiydi. Bu da, Gök Türklerin diğer milletlere ne kadar değer verdiğini, üstelik, elçilik vazifesi ile kendi devletlerini temsil etme yetkisi de verdiğini göstermektedir.
İstemi Yabgu Batı Türkistan bölgesini baştan başa fethederken hakimiyeti altına aldığı şehirlerin halkına gayet iyi davranıyordu. Hiçbir zaman Cengiz Han gibi eline geçirdiği şehirlerin ahalisine katliam yapmamıştı.
Gök Türk ülkesinde cari cezai hükümler şunlardı: - Zina yapan evlilerin cezası, idam. - Adam öldürmenin cezası, idam. - Soygun yapan, bağlı at çalanın cezası, idam. - Genç kızları aldatanlar ağır bir şekilde mal ile tazminat ödemek zorunda bırakıldıktan sonra, o kızla mutlaka evlenmesi gerekirdi. …
Tören sırasında kağanın boğazı bir ipek ile sarılır, sonra sıkılıp bırakılarak kaç sene kağanlık yapacağı sorulur. Kağan zor durumda kalarak kızarır, bozarır, söylediği sözler millet tarafından dikkatlice dinlenir, tasdik ve tahkik edilirdi.
Milleti için gece gündüz çalışmayan kağan, milletine karşı vazifelerini yerine getiremediği için, kut’unun Tanrı tarafından geri alındığı gerekçesiyle iktidardan düşürülürdü.
Gök Türk ilinde vatan anlayışının bir devlet felsefesi halinde geliştiğini görmekteyiz. Devlet, hükümdar yani kağandan önce gelmektedir. Bu sebepten bütün Gök Türk yazıtlarında il (devlet) sözü kağandan önce zikredilmiştir.
Eski Yunan’da, Roma’da ve Moğollarda kölelerin yanında fakat onlardan ayrı olarak esirler de vardı. Öte taraftan, köle kelimesi hiçbir Gök Türkçe metinde geçmemektedir.
Gök Türk tarihinin en mühim özelliklerinden birisi, hiç şüphesiz bizlere, yazıtları bırakmış olmalarıdır. Başta Orhun havalisi olmak üzere bütün Orta Asya’nın değişik yerlerinde yüzlerce Gök Türk alfabesiyle yazılmış yazıtlar bulunmuştur. Bugünkü Avrupa milletlerinin çoğunun henüz yazıyı tanımadığı bir devirde Türklerin böyle kültür abidelerine sahip olmaları epey dikkat çekicidir.
Gök Türklerin isteklerini yerine getirmeyen Çin’e karşı büyük bir sefer düzenlendi. Türk orduları Şantung ovasına ve Yeşil Irmak’a kadar uzandı. Savunma için sefere çıkarılan Çinli generaller korkularından Türk ordularına yaklaşamıyor, sadece uzaktan seyrediyordu.
… kendine güveni artan Bumin, o esnada vassalı olduğu Juan-juan hükümdarının kızıyla evlenmek istedi. Ancak, teklifi hakaret edilmek suretiyle reddedildi. Bunun üzerine ani bir hücumla Juan-juanlara saldıran Bumin, çok kısa zamanda onların devletini yıktı. Yerine bağımsız Gök Türk Kağanlığı kuruldu.